جاهل‌های سینما: کارکرد سیاسی و اجتماعی سینمای کلاه‌مخملی در پهلوی دوم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه پژوهش هنر، دانشکده علوم نظری و مطالعات عالی هنر، دانشگاه هنر، تهران، ایران.

2 کارشناس ارشد پژوهش هنر، گروه مطالعات عالی هنر، دانشکده هنر، دانشگاه سوره، تهران، ایران.

چکیده

سینما همواره در پیوند با سیاست بوده است. نظام‌های سیاسی همواره در پی کنترل و به خدمت گرفتن سینما بوده‌اند و از فیلم-هایی حمایت و استقبال می‌کنند که از نظر سیاسی مقبول، از نظر فرهنگی مشروع و از نظر مردم محبوب باشد. آنچه سینمای «فیلمفارسی» خوانده می‌شود، اگرچه توسط برخی منتقدان با بی‌اعتنایی و کم اهمیتی توصیف می‌شود، اما چه در سال‌های پیش از انقلاب و چه پس از انقلاب این گونه از سینما تولید شده و با وجود استقبال همیشگی، کارکردهای سیاسی داشته است.

در مقاله حاضر به کلاه‌مخملی‌ها، جاهل‌ها و لوطی‌ها در سینمای عامه‌پسند می‌پردازیم تا نشان دهیم ظهور این شخصیت‌ها در سینمای عامه‌پسند چگونه بود؟ کارکرد آنها برای نظام سیاست چه بود؟ با روش‌شناسی تحلیل گفتمانی به سه سطح توصیفی، کردار گفتمانی و کارکرد اجتماعی متن آثار سینمایی پرداخته شد تا ساختار روایی، نظام دستوری و تصویری فیلم‌ها مطالعه گردد. نتایج نشان داد که کلاه‌مخملی‌ها در سینمای عامه‌پسند چگونه قادر بودند با ساده‌سازی پدیده‌هایی چون گسست اجتماعی (سنت و مدرن)، فاصلۀ فرهنگی (خواص و عوام)، شکاف طبقاتی (بالا و پایین)، تعارض منافع (سیاست اقلیت و موقعیت اکثریت)، دنیایی سهل، ممکن، فانتستیک بسازند و رؤیاهای مردم را تحقق‌پذیر کنند؛ آنها با ساخت واقعیت‌های جعل شده به خدمت نظام سیاسی مسلط و تثبیت نظم اجتماعی در می‌آمدند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Political and Social Functions of the Jahel (Loti, Lumpen, or Kolah Makhmali) in the Iranian Cinema of the Second Pahlavi Era (1950s to 1980s)

نویسندگان [English]

  • Mohammadreza Moridi 1
  • Mojtaba Shahvaroughi Farahani 2
1 Associate professor, Department of Art Research, Faculty of Theoretical Sciences and Higher Art Studies, University of Art ,Tehran, Iran.
2 Master of Art Research, Department of Advanced Studies of Art, Faculty of Art, Soore University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Cinema is intertwined with politics. Political systems have tried to control and use cinema for their own advantage. The genre that is called "FilmFarsi" and produced in the years before and after the revolution in 1979 has served a political function.
FilmFarsi refers to popular and commercial cinema in the 1950s to 1980s; although, as a cinematic genre, it was also produced after the Islamic revolution and continues today. This genre was often romantic popular melodramas with simplification of characters and situations. FilmFarsi seems to display the modernization of Iranian society and its conflicts and challenges with tradition. Of course, these challenges were often very unpretentious and superficial. Dancing and singing were elements of this genre, to which the critics became culturally sensitivite, and after the revolution, these aspects and traits of films were considered vulgare and trite,  and therefore, these types of films were seized to be produced.
In this article, we will deal with the Jahel, Loti, Lumpen and Kolah Makhmali (velvet hats) in popular cinema to explain how and why these characters appeared in the Iranian cinema and how they show the mentality, dreams and aspirations of the people of the time. To address these questions, by using the methodology of discourse analysis, in order to study the narrative structure, grammatical and visual system of the films, we have paid attention to three levels: descriptive analysis, discourse action and social function of the text of films.
Our findings show that the character (Jahel, Loti, Lumpen, Kolah Makhmali) has two opposite sides, positive and negative. On the one hand, as a Dervish, he is indifferent to the world and worldly possessions, and on the other hand, like a lumpen, he seeks benefits and wealth in any way possible. Little by little, from the 1950s to the 1970s, the positive image of this charcter in the Iranian cinema decreased and his negative and rebellious images persisted in the public cultrue.
Jahel in the cinema became a symbol of male authority and protection of traditions, especially in the face of strangers. They were the sign of the tradition who maintained religious customs, although they were flexible and could connect these traditions with modernity. The discursive function of FilmFarsi, especially films centered on the Jahel, was the narration of coexistence and the connection of traditional and modern aspects; A narrative that was of interest to Pahlavi II cultural institutions; Because in that time the conflict between traditional and modern forces was becoming radicalized and the concern about the gap in values was causing the society to face a crisis.
Also, Jahel character (or Lumpen, Kolahmakhmali) in popular cinema was able to building fantasy world, by simplification social phenomena such as social rupture (between traditional and modern), cultural distance (between elite and ordinary), class gap, and Conflict of interest (minority and majority), to make people's dreams and aspirations come true. By constructing these falsified facts, they reproduce the hegemonic political system and establish social order.
 
 
 
 
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Critical Discourse Analysis
  • Iranian Popular Cinema
  • Filmfarsi
  • Kolahmakhmali Cinema
  • Pahlavi era
  • اباذری، یوسف؛ پاپلی یزدی، علی (1392) بررسی تقابل سنت و مدرنیته در فیلم های جاهلی با تأکید بر الگوهای لات و لوطی در دو فیلم لات جوانمرد و قیصر، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، شماره 32، صفحه 11 تا 36.
  • - اجلالی، پرویز (1395) «دگرگونی اجتماعی و فیلم‌های سینمایی در ایران: جامعه‌شناسی فیلم‌های عامه‌پسند (1309-1357)» تهران: نشرآگه
  • - افشاری، مهران (1384) «آئین جوانمردی، مرام و سلوک طبقۀ عامۀ ایران» تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی
  • - افشاری، مهران (1395) «قلندرنامه‌ای به‌نام آداب‌الطریق» تهران: نشر چشمه
  • - اکبری، علی‌اکبر (1352) «لمپنیسم» تهران: مرکز نشر سپهر - امید، جمال (1374) «تاریخ سینمای ایران (1297ـ1357)» تهران: انتشارات روزنه
  • - امینی، احمد (1372) «صد فیلم تاریخ سینمای ایران» تهران: مؤسسه فرهنگی هنری شیدا
  • - بشیریه، حسین (1383) «عقل در سیاست؛ سی و پنج گفتار در فلسفه، جامعه‌شناسی و توسعه سیاسی» تهران: مؤسسه نگاه‌معاصر
  • - پاپلی یزدی، علی (1397) اخراجی‌ها: نقش «لات» در ساخت «مرد ایدئال» گفتمان جمهوری اسلامی، مجله ایران‌نامه، سال ۳، شماره ۱، صفحه 33 تا 60.
  • - توکلی‌طرقی، محمد (1397) «تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ» تهران: پردیس دانش
  • - تهامی‌نژاد، محمد (1365) «سینمای رؤیاپرداز ایران: حلقه‌ای در زنجیرۀ خیال‌بندان» تهران: عکس معاصر
  • - حسینی، حسن (1399) «راهنمای فیلم سینمای ایران» تهران: روزنه‌کار
  • - حصوری، علی (1398) «جوانمردان در تاریخ» تهران: پردیس دانش
  • - حیدری، غلام (1370) «تراژدی سینمای کمدی ایران» تهران: فیلم‌خانۀ ملی ایران و دفتر پژوهش‌های فرهنگی
  • - دریفوس،هیوبرت و رابینو،پل «میشل فوکو: فراسوی ساختگرایی و هرمنیوتیک» ترجمه: حسین بشیریه، تهران: نشرنی
  • - روحانی، علی و پویان غفاری (1396) فرهنگ عامه و تاثیر آن بر گونه فیلم کلاه مخملی در سینمای ایران، فصلنامه فرهنگ ارتباطات، دوره 18، شمراه 38، صفحه 155 تا 176.
  • - زاده محمدی، مجتبی (1398) «لومپن‌ها در سیاست عصر پهلوی» تهران: نشر مرکز
  • - شریف، محمدرضا (1381) «انقلاب آرام؛ درآمدی بر تحول فرهنگ سیاسی در ایران معاصر» تهران: معاصر
  • - صدر، حمید‌رضا (1381) «درآمدی بر تاریخ سیاسی سینمای ایران (1280-1380)» تهران: نشر نی
  • - فاضلی، نعمت الله (1385) خلقیات ایرانیان، برگرفته از پایگاه اینترنتی مولف: فرهنگ‌شناسی: یادداشت‌های یک مردم-نگار، منتشر شده در 9 دی 1385.
  • - فرکلاف، نورمن (1398) «تحلیل گفتمان انتقادی» ترجمه: روح‌الله قاسمی، تهران: اندیشه احسان
  • - فوکو، میشل (1380) «نظم گفتار» ترجمه: باقر پرهام، تهران: نشر آگاه
  • - قلی‌پور، علی ( 1397) «پرورش ذوق عامه در عصر پهلوی: تربیت زیبایی‌شناختی ملت در سیاست‌گذاری فرهنگی دولت» تهران: چاپ و نشر نظر
  • - گازرانی، ساقی (1399) «کوش پیل‌دندان: خلق یک ضدقهرمان» ترجمه: سیما سلطانی، تهران: نشرمرکز
  • - محمدی، رحیم (1398) «گفتمان‌های جامعه ایرانی؛ تجدید ساختارهای آگاهی و نظم معنایی در تاریخ معاصر» تهران: نقدفرهنگ - میلز، سارا (1396) «گفتمان» ترجمه: فتاح محمدی، زنجان: نشر هزاره‌ی سوم
  • - نفیسی، حمید (1374) گونه «فیلم جاهلی» در سینمای ایران: بررسی ساختاری فیلم دانش آکل، مجله گفتگو، شماره ، صفحه 135 تا 150.
  • - نفیسی، حمید (1394) «تاریخ اجتماعی سینمای ایران (جلد اول)» ترجمه: محمد شهبا، تهران: انتشارات مینوی خرد
  • - نقابی، محسن و علی شیخ مهدی (1398) واکاوی عوامل پیدایش شخصیت جاهل کلاه مخملی در سینمای عامه پسند ایران، فصلنامه جامعه شناسی هنر و ادبیات، دوره اول، شماره اول، صفحه 72 تا 92.
  • - یارشاطر، احسان (1394) «تاریخ ادبیات فارسی؛ جلد18 ادبیات شفاهی زبان‌های ایرانی» تهران: نشر سخن
  • - Margarete C. Bateson (1977). Safa-yi Batin: A study of the Interrelations of a Set of Iranian Ideal Character Types; in: Psychological Dimensions of Near Eastern Studies, ed. L. C. Brown and J. Itskowitz, Princeton, NJ: Darwin Press.
  • - Naficy, Hamid (2011), A Social History of Iranian Cinema, Volume 2: The Industrializing Years, 1941-1978. Durham & London: Duke University Press.