مطالعه آیکونوگرافی موسیقی ایران؛ بررسی خطاهای تفسیر، تبیین روش و ارایه راهکار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، دانشکده عمران، معماری و هنر، گروه هنر.

چکیده

آیکونوگرافی موسیقی حوزه‌ای نسبتاً نوپا در پژوهش‌های موسیقی جهان و همچنین ایران محسوب می‌شود. در ارتباط با هنر غربی و بررسی تصاویر موسیقایی، مشکلات چندانی وجود ندارد اگرچه در آن حوزه نیز می‌بایستی روش‌های مربوطه کاملاً رعایت شود. اما در ارتباط با هنر نقاشی ایران و بررسی موسیقی در میان تصاویر به دلیل عدم واقع‌گرایی انسان شرقی، مشکلات بیشتری متوجه این حوزه پژوهشی است. عدم وجود راهکار و روش‌های صحیح و همچنین خطاهای موجود در پژوهش‌هایی با این موضوع، نگارنده را واداشت تا راهکارهای مطالعاتی‌ای برای این حوزه پیشنهاد کند تا برای سایر پژوهشگران راهگشا باشد و از خطاهای احتمالی در تفسیر جلوگیری شود. بنابراین هدف از نگارش این مقاله پس از بررسی نقد تصویر، پیشنهاد راهکار و روشی بهتر برای استفاده از تفسیرهای موسیقایی از تصاویر و نقاشی‌های ایرانی است. از آنجا که این مقاله در درجه اول به هدف کمک به پژوهشگران موسیقی نوشته شده، کوشش شده است تا نکات اصلی‌ای که برای تفسیر موسیقایی در ارتباط با نقاشی‌های ایرانی وجود دارد، بیان شود. بعد از اشاره به نکات اصلی در این حوزه، در انتها 18 مرحله به عنوان مراحل پیشنهادی برای پژوهشگران ارایه شده است. روش تحقیق در پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر ماهیت و روش توصیفی-تحلیلی، تاریخی و تطبیقی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Iranian Music Iconography; Interpretation and Explanation Deficiencies, Methodologies and Suggestions

نویسنده [English]

  • Ilnaz Rahbar
Assistant Professor, Department of Art, Faculty of Civil Engineering, Architecture and Art, Science and Research Branch, Islamic Azad University.
چکیده [English]

Music iconography is a useful source for uncovering and investigating important musical-historical knowledge. Mainly derived from paintings and iconographical sources, it can often provide insights which cannot be found in written sources. Studying Western paintings in terms of music iconography is common practice, albeit with an awareness of the issues the field faces. However, the study of Persian paintings and pictorial representations of music faces greater problems, due to the lack of realism in the conceptualization of Eastern art. The motivation behind this manuscript was provided by the field’s common interpretation and explanation deficiencies, as well as the lack of methodology for Iranian researchers. This article may be useful for Persian music iconography researchers, and will help them to better explain the field. As one aim of this essay is to help musicology and ethnomusicology researchers, an effort has been made to explain key points of musical interpretation pertinent to Persian paintings. This study examines relevant iconography, music iconography, literature reviews of music iconography, the role of the art history in music iconography, the awareness of artistic styles, the reliability of images, and the representation of common musical instruments in each era. It also introduces international music iconography research centers, databases and conferences, and at the end, proposes practical steps for studying a picture containing musical elements in Iranian art. One key point in surveying music iconography is that the primary purpose of many of these paintings was not to provide musical information, yet music researchers can still interpret them for musical knowledge. Thus, comprehending the artistic styles in this field, and the contemporary era of the artwork, remain two of the most important interpretive points to be taken into account. The results of the paper indicate that, although there is no realistic point of view in Persian paintings, musical instruments (especially in the Timurid and the latter Safavid period) are illustrated realistically; Persian paintings regarding musical instruments are therefore generally reliable. In some pictures, there are left-handed players; due to the rules of visual composition, however, nothing can be definitively concluded regarding their handedness. Based on the concept of “Transformation” as proposed in Erwin Panofsky’s iconological methodology, it can be understood that – in spite of an unchanging text in various historical editions of the Shahnameh – the musical instruments in its illustrations are inspired by the contemporary era. Therefore, for instance, the Safavid and Qajar Shahnameh manuscripts depict musical instruments from their own respective periods. Musical treatises, historical books, travel accounts and other written documents should be considered for comparative study and enhanced interpretation, as well as for the analysis of pictures relating to music. With reference to various key points in music iconography, 18 steps are proposed that may provide practical methodological guidance for researchers in this field. An effort has been made to choose the most impressive pictures as case studies. This article is an applied research project, and has been carried out using descriptive, analytical, historical and comparative research methods.

کلیدواژه‌ها [English]

  • iconography
  • Music
  • Music iconography
  • Music in art
  • History of Iranian music
آژند، یعقوب (1387)، مکتب نگارگری هرات، انتشارات فرهنگستان هنر، تهران.
آژند، یعقوب (1384)، مکتب نگارگری تبریز و قزوین مشهد، انتشارات فرهنگستان هنر، تهران.
آژند، یعقوب (1389)، نگارگری ایران (پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری ایران)، جلد دوم، انتشارات سمت، تهران.
اسعدی، هومان (1383)، مطالعه­ای سازشناختی در رسالات و نگاره­های موسیقایی تیموری، فصلنامه موسیقی ماهور، سال ششم، شماره 24، صص 61-98.
براتی، بهاره و محمد افروغ (1390)، بازتاب نمادها و نشانه­های شغلی در سنگ­های قبور ارامنه با تأکید بر نقاشی­های آبرنگ در موزه جلفای اصفهان، کتاب ماه هنر، 156، صص 76-87.
بینش، محمدتقی (1374)، تاریخ مختصر موسیقی ایران، نشر آروین، تهران.
پاکباز، رویین (1383)، تاریخ هنر: رویکردهای سنتی و جدید، فصلنامه حرفه-هنرمند، شماره 10، صص 114-122.
پاکباز، رویین (1386)، نقاشی ایران از دیرباز تا کنون، انتشارات زرین و سیمین، تهران. 
ثابتی، الهه (1384)، فضای اجرای موسیقی ایرانی، پایان­نامه‌ی کارشناسی ارشد معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه شهیدبهشتی.
جواهرمنش، مریم (1382)، فهرست­بندی عکس­های سازدار موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، پایان­نامه‌ کارشناسی موسیقی، دانشکده‌ی هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
حجاریان، محسن (1387)، مقدمه­ای بر موسیقی شناسی قومی، انشارات کتاب­سرای نیک، تهران.
خاکسار، سپیده (1383)، معرفی و فهرست­بندی پیکرک­ها و مهرهای سازدار و موسیقایی ایلام باستان، پایان­نامه کارشناسی موسیقی، دانشکده‌ی هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
خاکسار، سپیده (1387)، رویکردی باستان موسیقی­شناسانه بر بقایای باستانی و موسیقایی دوره ایلام باستان، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران.
خزایی، محمد (1368)، کیمیای نقش، انتشارات حوزه هنری، تهران.
خضرایی، بابک (1392)، جستجوی پیشینه­ی حضور سنتور در موسیقی ایران، فصلنامه موسیقی ماهور، سال شانزدهم، شماره 62، صص 85-94.
دورینگ، ژان (1391)، ملاحظاتی درباره تار ایرانی و آذربایجانی، ترجمه: آرش محافظ، فصلنامه موسیقی ماهور، شماره 58، صص 163-176.
دولتی­فرد، مریم و فاطمه شاهرودی (1392)، تحلیل نحوه بازنمایی نوازنده عود در تصاویر دوره ساسانی تا صفوی، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای نمایشی و موسیقی، دوره 18، شماره 2، صص 49-56.
ذاکر جعفری، نرگس (1392)، سازهای اروپایی در ایرانِ عصر صفوی، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای نمایشی و موسیقی، دوره 18، شماره 2، پاییز و زمستان: صص 57-66.
ذاکر جعفری، نرگس (1391)، شناسایی سازهای ایرانی از دیدگاه اکوستیکی از دوره ایلخانی تا پایان صفوی، رساله دکتری رشته پژوهش هنر، دانشگاه تهران، پردیس هنرهای زیبا.
ذاکر جعفری، نرگس (1395)، نقش موسیقی در جنگ‌ها و انواع سازهای رزمی در ایرانِ دوران اسلامی با نگاهی بر تصاویر نگارگری، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای نمایشی و موسیقی، دوره 21، شماره 1، صص 65-76،
ذاکر جعفری، نرگس (1396)، حیات موسیقی سازها در تاریخ موسیقایی ایران از دوره ایلخانیان تا پایان صفوی، انتشارات ماهور، تهران.
رهبر، ایلناز (1389)، موسیقی به روایت تصاویر دوران صفوی، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشکده‌ی هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس.  
رهبر، ایلناز؛ هومان اسعدی و رامون گاژا (1389)، سازهای موسیقی دوره صفوی به روایت شاردن وکمپفر، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای نمایشی و موسیقی، شماره 41، صص 32-23.
رهبر، ایلناز و هومان اسعدی (1391)، جایگاه بانوان موسیقی­دان در دوره صفوی با نگاهی بر تصاویر نگارگری، نامه هنرهای نمایشی و موسیقی، بهار و تابستان، سال دوم، شماره 4، صص 115-132.
سمسار، محمد حسن (1379)، کاخ گلستان (گزینه­ای از شاهکارهای نگارگری و خوشنویسی)، انتشارات زرین و سیمین، تهران.
شعبانی، رضا (1381)، کتاب ایران (گزیده تاریخ ایران)، انتشارات بین المللی الهدی، تهران.
طاهری، صدرالدین (1390)، بررسی کنش­های نمایشی در آثار پیش از اسلام، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای نمایشی و موسیقی، شماره 43، صص 41-49.
عبدی، ناهید (1391)، درآمدی بر آیکونولوژی، انتشارات سخن، تهران.
فروغ، مهدی (1354)، مداومت در اصول موسیقی ایران، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، تهران.
کاظمی، بهمن؛ مهدی فراهانی و وهرز پوراحمد (1390)، موسیقی ایران در سده گذشته، تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن. 
مجالس شاهنامه (1382)، به خامه هنرمندان شیرازی: محمد داوری و آقا لطفعلی صورتگر، به کوشش کوروش کمالی سروستانی، ناشر: بنیاد فارس شناسی، مرکز بین المللی گفتگوی تمدنها، با همکاری معاونت معرفی آموزش سازمان میراث فرهنگی کشور و موزه رضا عباسی، شیراز. 
کریمی، فاطیما (1392)، شرایط نامناسب تابلوهای قدیمی در موزه مکتب کمال الملک، http://www.mehrnews.com/news/2104455، تاریخ دسترسی 25/3/96.
کسرایی، نیما (2104)، «Mehmooni2.jpg»، https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mehmoonifinal2.jpg، تاریخ دسترسی: 24/3/96.
گری، بازیل (1369)، نقاشی ایرانی، مترجم: عربعلی شروه، انتشارات عصر جدید، تهران.
مولانا، خسرو و نگار بوبان (1382)، فهرست بندی تصاویر سازدار منبعی که پیگیری روند تکامل موسیقی را از دریچه­ای نو امکان پذیر می­کند، فصلنامه هنرهای زیبا، شماره 13، صص 118.
میثمی، سید حسین (1389)، موسیقی عصر صفوی، مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن، تهران. 

میثمی، سید حسین (1393)، بررسی و تحلیل موسیقی کلاسیک در قزوین (از دوران صفوی تا اواخر قاجار)، انتشارات سوره مهر، تهران.

نورانی وصال، عبدالوهاب (1370)، شاهنامه داوری از نفایس موزه رضا عباسی، موزه­ها، شماره 11، صص 6-11.
هادی­پور، یاسمن (1382)، فهرست­بندی عکس­های سازدار موجود در موزه کاخ گلستان آلبوم­های یک تا 219، پایان­نامه‌ی کارشناسی موسیقی، دانشکده‌ی هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
Firdawsi (2011), The Shahnama of Shah Tahmasp: the Persian book of kings, Metropolitan Museum of Art // Distributed by Yale University Press, Contributor: Sheila R. Canby, Phil Mariani, Metropolitan Museum of Art (New York, N.Y.).
Pope, Arthur Upham (1977), A survey of Persian art, v.13, Soroush press, Tehran.
Seebass, Tilman (1992), Iconography, Ethnomusicology: An Introduction, edited by Helen Myers, Macmillan, London.
Seebass, Tilman (2001), Iconography, The New Grove Dictionary of Music and Musician, 2nd edition, edited by Stanly Sadie/ executive editor John Tyrrell, Macmillan Publishers; Washington, D.C., 54-71.
Sims, Elenor, (2002), Peerless images: Persian painting and its sources, Yale University Press, ?????????.