پیشینۀ ساخت پیکر‌‌ه‌های خمیری و کاغذی در حوزۀ فرهنگ ایران بر اساس منابع مکتوب

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد نمایش عروسکی، دانشکده هنرهای نمایشی و موسیقی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

2 دانشیار دانشکده هنرهای نمایشی و موسیقی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

چکیده

کم­توجهی به منابع مکتوب کهن در خصوص پیشینۀ کاغذ و خمیرکاغذ در ساخت پیکره­ها در حوزۀ فرهنگ ایران، باعث بروز برخی اشتباهات در این زمینه شده است؛ و در بیشتر منابع مرتبط، در مورد پیشینۀ این موضوع، آگاهی درستی ارائه نشده است. اما شواهد موجود در میراث مکتوب نشان می­دهد که این شیوه از ساخت اشیاء از سده­های اولیه هجری قمری، در پهنۀ سرزمین­های شرقی و نیز ایران­زمین برای ساخت پیکره­ها و اشیاء وجود داشته و در مراسم گوناگون مورداستفاده قرار می­گرفته است. نگارندگان در این پژوهش کوشیده­اند تا با بررسی متون کهن، شواهدی در این زمینه بیابند. بخشی از نمونه­های موردنظر را می­توان در وقایع‌نگاری‌هایی یافت که به قلم مورّخان ایرانی دربارۀ آداب و سنن ایران و یا کشورهای شرقی و هم‌جوار ایران به رشته تحریر درآمده است. برخی دیگر شامل سفرنامه­هایی است که توسط مورّخان خارجی نگاشته شده و به شرح و احوال زندگی ایرانیان اشاره دارد و در منابع مکتوب ما ثبت‌شده و عملاً جزئی از حافظه مکتوب ما شمرده می­شود. این شواهد نشان­دهندۀ آشنایی ایرانیان، با این نوع کاربری از کاغذ و خمیر آن است. این پژوهش بر اساس روش توصیفی-تحلیلی بر آن است تا به پیشینۀ دراز استفاده از خمیرکاغذ در حوزۀ فرهنگ ایرانی بپردازدو پاسخگوی برخی از شبهات باشد.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

History of Making Papier-Mâché and Paper Figures in Iranian Culture range based on written references

نویسندگان [English]

  • Zahra Shikholhokamaei 1
  • Majid Sarsangi 2
1 Master Graduate of Puppet Theater, School of Performing Arts and Music, College of Fine Arts, University of Tehran, Tehran, Iran.
2 Associate Professor, School of Performing Arts and Music, College of Fine Arts, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Oversight and inaccurate interpretation to ancient written sources on the history of making papier-mâché figures in cultural domain of Iran has resulted in some mistakes in this field and correct information is not presented in most related sources about the history of this subject. It is commonly thought that the use of Papier-mâché for making masks and figures made of paper is an imported art which is related to contemporary era. However, current evidence of Iranian written heritage suggests that from the first century of Islamic calendar, this method of making objects existed in the Eastern world including Iran for making sculptures and masks of humans, animals and other objects which were used in different ceremonies. In this study, the authors have sought to find evidence for this issue by studying the ancient Persian literature, collected and selected from second hand resources. Ten texts are selected for this purpose which only deal with the main theme of study (i.e. the use of paper (or paperboard) for crafting Papier-mâché statuettes and masks). These texts are selected from the first century to the early 14th century AH. The study of documents is classified and arranged based on the time that each text has been written. ccordingly, and in general terms, the samples are divided into three sections. First category deals with travelogues and chronicles written by travelers and Iranian historians who have collected the customs and traditions of different countries. This section include subcategories: one of them is dedicated to countries located in eastern Iran and also the Far East, such as China, India and the surrounding areas. The other part deals with countries that are located in West Iran, such as Turkey, Egypt and Saudi Arabia. The second category includes travelogues that foreign historians wrote during their travels to Iran, which mention a description of the living conditions as well as culture of Persians and are ultimately recorded by travelers themselves. Later, these travelogue-form accounts have been translated into Persian language, and have been considered a part of our important documents. The third category includes items written by Iranian writes about Iran describing events related to Persia. This evidence suggests that from the early centuries, Iranians were fully aware of this type of paper, paperboard and Papier-mâché applications for the construction of various objects, and they applied it to fit their different purposes. The main part of the paper is devoted to the review of the literature which indicate that Persians were acquainted with the manufacture of different types of masks and statuettes. However, some evidence that have been recorded by Persian historians deal with the events that occurred outside the borders of Iran. This paper intends to explore the long history of the use of Papier-mâché in Persian and Islamic culture and to change the way it is considered as an imported technique.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Paper
  • Cardboard
  • Papier-Mâché
  • Paper Statuette
آدمیت، فریدون (1355)، ام‍ی‍رک‍ب‍ی‍ر و ای‍ران، خوارزمی‏، ت‍ه‍ران‌.
اب‍ن‌­اث‍یر، ع‍ل‍ی‌ ب‍ن‌­م‍ح‍م‍د‏ (1371)، ت‍اری‍خ‌ ک‍ام‍ل‌ ب‍زرگ‌ اس‍لام‌ و ای‍ران‌، جلد 22، ت‍رج‍م‍ه‌ اب‍وال‍ق‍اس‍م‌ ح‍ال‍ت‌، علمی، تهران.
اسکندری، مینا (1381)، نقاشی روغنی (لاکی) پاپیه ماشه، کتاب ماه هنر، شمارۀ 53 و 54، صص 151-148.

افشار، ایرج (1381)، صحّافی و مجلّدگری، نامه بهارستان، شمارۀ 6، صص 329 ـ 396.

افشار، ایرج (1390)، کاغذ در زندگی و فرهنگ ایرانی، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، تهران.
ام‍ی‍ری‌، م‍ه‍راب‌ (1369)، ده سفرنامه یا سیری در...، انتشارات وحید، تهران.
اینووه، ئه­ایجی (1381)، مناسبات ایران و ژاپن در دوره قاجار، ترجمه: هاشم رجب‌زاده، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شمارۀ 57-56، صص 35 ـ 27.
بهبهانی، آقا احمدبن­محمد علی (1373)، مرآت الاحوال جهان‌نما، جلد 1، انصاریان، قم.
تحویلدار،
 حسین بن محمد ابراهیم (1342)، ‍جغراف‍ی‍ای‌ اص‍ف‍ه‍ان‌: ج‍غ‍راف‍ی‍ای‌ طب‍ی‍ع‍ی‌ و ان‍س‍ان‍ی‌ و آم‍ار اص‍ن‍اف‌ ش‍ه‍ر، به کوشش منوچهر ستوده، دانشگاه تهران، تهران.
   
 
جوینی، عطاملک بن محمد (1385)، تاریخ جهانگشاى جوینى‏، مصحح: محمد قزوینى‏، جلد 3، چاپ چهارم، دنیاى کتاب‏، تهران.
ح‍ی‍ی‍م‌، س‍ل‍ی‍م‍ان‌(1381)، ف‍ره‍ن‍گ‌ ان‍گ‍ل‍ی‍س‍ی‌ به ف‍ارس‍ی‌، ن‍وی‍ن‌، تهران.
خلیجی اسکو‌یی، محسن (1389)، دانشنامه دانش‌گستر، جلد 5، موسسه دانش‌گستر‏، تهران.
خواند میر، غیاث‌الدین بن همام الدین (1380)، تاریخ حبیب السیر، جلد 4، چاپ چهارم‏، خیام، تهران.
دهخدا، علی­اکبر و همکاران (1377)، لغت‌نامه، چاپ دوم، دانشگاه تهران، تهران.
رستمی، مصطفی (1381)، روشهای ساخت و کاربرد مقوا، در هنر­های اسلامی ایران، گنجینه اسناد، شمارۀ 46 ـ 45، صص 135 ـ 124.
سامی، علی (1351)،  اختراع کاغذ، هنر و مردم، شمارۀ 115، صص 26 ـ 19.
سعیدی، محمدحسن (1388)، کاغذ و کاغذگری در اسلام، در دائره‌المعارف تشیع. (ج 13)، احمد صدر­حاج­سیدجوادی (ویراستار)،نشر شهید محبی، تهران، 480-478.
شایسته، علی‌نقی (1387)، نقد فرمالیستی نقاشی‌های قاجار (سده‌های دوازدهم تا سیزدهم هجری قمری)، نقش‌مایه، شمارۀ 1، صص 50-37.
شیروانى، زین‌العابدین بن اسکندر(بی‌تا)، بستان السیاحة، چاپ اول، سنایی، تهران.
طبری، محمد­بن­جریر (1375)، تاریخ طبری، ترجمه: ابوالقاسم پاینده‏، جلد 4، چاپ پنجم، اساطیر، تهران.
عبدالرزاق سمرقندى‏، عبدالرزاق­بن­اسحاق (1383)، مطلع سعدین و مجمع بحرین‏، جلد 3، مصحح: عبدالحسین نوایى‏، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى‏، تهران.
ع‍ب‍دال‍ل‍ه‌ب‍ن‌­ل‍طف‌ال‍ل‍ه‌،‏ ح‍اف‍ظ­اب‍رو (1380)، زب‍دۀ ال‍ت‍واری‍خ‌، جلد 4، ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌: ک‍م‍ال‌ ح‍اج‌س‍ی‍دج‍وادی‌، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، تهران.
عواد، کورکیس (1327)، ساخت کاغذ در دوره تمدن اسلامی، ترجمه عباس اقبال، یادگار، سال چهارم، شماره 9 و 10، صص 95-128.
ف‍وروک‍اوا، نوب‍وی‍وش‍ی‌ (1384)، س‍ف‍رن‍ام‍ه‌ فوروکاوا، ت‍رج‍م‍ه‌ ه‍اش‍م‌ رج‍ب‌زاده‌ وکینجی­ ئه­اورا، ان‍ج‍م‍ن‌ آث‍ار و م‍ف‍اخ‍ر ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌‏، تهران.
قزوینى، زکریا بن محمد (1373)، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه میرزا جهانگیر قاجار، امیرکبیر، تهران.
قزوینى، زکریا بن محمد (1998)، آثار البلاد و اخبار العباد، دار صادر، بیروت.
ک‍اس‍م‍ی‍ن‍س‍ک‍ی‌، ی‍وگ‍ن‍ی‌ آل‍ک‍س‍ی‌ ی‍وی‍چ (1381)، ت‍اری‍خ‌ ق‍رون‌ وس‍طی‌، ت‍رج‍م‍ه‌ ص‍ادق‌ ان‍ص‍اری‌ و م‍ح‍م‍دب‍اق‍رم‍وم‍ن‍ی، ان‍دی‍ش‍ه‌، تهران.
مایل هروی، نجیب (1372)، کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی، چاپ اول، آستان قدس، مشهد.
مروی، محمدکاظم (1364)، عالم‌آرایی نادری، جلد 1، مصحح: محمدامین ریاحی، زواره، تهران.
مستوفی، حمدالله (1364)، تاریخ گزیده‏، مصحح: عبدالحسین نوایى‏، چاپ سوم، امیرکبیر، تهران.
مستوفی، عبدالله (1384)، ش‍رح‌ زن‍دگ‍ان‍ی‌ م‍ن‌ ی‍ا ت‍اری‍خ‌ اج‍ت‍م‍اع‍ی‌ و اداری‌ دوره‌ ق‍اج‍اری‍ه‌، جلد 1، چاپ پنجم، زوار، تهران.
م‍ص‍اح‍ب‌، غ‍لام‍ح‍س‍ی‍ن‌ (1374)، دای‍ره‌ال‍م‍ع‍ارف‌ ف‍ارس‍ی‌، جلد 2،ام‍ی‍رک‍ب‍ی‍ر، ک‍ت‍اب­ه‍ای‌ ج‍ی‍ب‍ی‌‏‏‏، تهران.
موسوی خامنه، زهرا (1386)، مجسمه‌سازی (برگرفته از صنایع‌دستی)، چاپ اول، سمت، تهران.
نیکنام، مهرداد (1371)، آفت‌ها و آسیب‌های مواد کتابخانه، دبیرخانه هیئت امنای کتابخانه­های عمومی کشور، تهران.
یاوری، حسین (1390)، روغنی سازی هنری که باید بیشتر شناخته شود تا پررونق بماند، رشد آموزش هنر، شمارۀ 25، صص 33-28.
 
Babcock, Philip (1971), Webster's Third New International Dictionary of the English Language, Encyclopaedia Britanica, Chicago, Inc.
         
Encyclopaedia Britannica team (1991), the New Encyclopaedia Britannica. Vol 9. 15 th, The Encyclopaedia Britannica Company, London, LTD.‏